Pałac Dzieduszyckich w Zarzeczu powstał w latach 1807–1812 z inicjatywy Magdaleny z Dzieduszyckich Morskiej i jej męża Ignacego Morskiego według projektu Christiana Piotra Aignera, znakomitego polskiego architekta doby klasycyzmu, twórcy m. in. Świątyni Sybilli i Domu Gotyckiego w Puławach, odpowiedzialnego za przebudowę dawnego Pałacu Namiestnikowskiego w Warszawie (dzisiejszego pałacu prezydenckiego).
Dlatego też zarzecka budowla utrzymana jest w stylu klasycystycznym, a jej charakterystycznym elementem jest okrągła rotunda, o obejściu wspartym na kolumnach doryckich. Pałac w Zarzeczu wraz z Muzeum Dzieduszyckich, obok Sieniawy, Łańcuta i Przeworska stanowi jedno z ogniw rezydencji arystokratycznych w rejonie Podkarpacia. Spośród innych przykładów architektury rezydencjonalnej wyróżnia się on oryginalną bryłą i dekoracją architektoniczną oraz niepowtarzalnym wystrojem wnętrz. Odtworzone wnętrza pałacu w Zarzeczu pokazują wyposażenie charakterystyczne dla XIX-wiecznych siedzib arystokratycznych. Ponadto, prezentują historię rodu Dzieduszyckich, ze szczególnym uwzględnieniem wybitnych jednostek, które dzięki swoim postawom obywatelskim, patriotyzmowi i działalności na rzecz rozwoju polskiej kultury i edukacji, znacząco zapisały się w historii naszego kraju.
Znaczenie rodziny Dzieduszyckich, jak i ich zarzeckiej siedziby, podkreślono także poprzez powiązanie jej dziejów z kilkoma blisko spokrewnionymi z nimi rodzinami, żyjącymi do 1939 r. na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej: Czartoryskimi, Sapiehami, Szeptyckimi. O tym, że rezydencja Dzieduszyckich była i jest jednym z najznakomitszych tego typu miejsc – nie tylko na terenie dawnej Galicji, ale i poza nią, świadczy także rozległy, dziś już zrewitalizowany, park w stylu angielskim, pełen sędziwych i nierzadko egzotycznych okazów drzew i krzewów. Nie bez znaczenia jest również fakt, że pierwowzorem tutejszego zespołu pałacowo-parkowego było puławskie założenie Izabeli, księżnej Czartoryskiej, która była również pierwszym gościem i zarazem wizytatorem zarzeckiej rezydencji. Pierwotnie pałac w Zarzeczu, będąc jedną z wielu siedzib rodziny Dzieduszyckich (zimowy pałac mieścił się we Lwowie – obecnie zajęty przez jednostkę wojskową, zaś pozostałe m.in. w ukraińskich Pieniakach, Poturzycy, czy Jabłonowie uległy całkowitemu zniszczeniu po II wojnie światowej), służył im jako letnia siedziba. Domem na stałe stał się w latach 20. XX wieku i w takim charakterze służył rodzinie do jesieni 1944 roku, kiedy to kształtująca się władza ludowa, znacjonalizowała cały majątek, przekazując budynki na rzecz utworzonej w Zarzeczu Szkoły Rolniczej. Zabezpieczone wówczas pałacowe ruchomości, m. in. meble, obrazy, archiwalia zostały przewiezione do Muzeum w Jarosławiu, gdzie ich część przez wiele lat eksponowana była na głównej wystawie, pozostałe zaś przechowywane były w muzealnych magazynach. Mniej szczęścia miał sam pałac, który użytkowany do końca lat 60. przez szkołę, pozostał następnie bez gospodarza i opieki. Jako pustostan, w znacznym stopniu zdewastowany, przetrwał kolejne dwadzieścia lat, po czym sukcesywnie, dzięki prowadzonym pracom remontowo-budowlanym i konserwatorskim odzyskał swą dawną świetność.
Dziś cały zespół pałacowo-parkowy jest własnością Gminy Zarzecze, potomkowie dawnych właścicieli zaś zrzekli się ewentualnych roszczeń, stawiając jednocześnie warunek, by obiekt służył polskiej kulturze. Dlatego też dziś w jego wnętrzach mieści się muzeum.
źr. Muzeum Jarosław
