Na początku listopada 1918 roku wybuchła wojna polsko-ukraińska, która miała ogromne znaczenie dla odradzającej się Polski w odniesieniu do jej południowo-wschodnich granic.
Ukraińcy proklamowali Zachodnio-Ukraińską Republikę Ludową, która toczyła wojnę z Rzeczypospolitą do 1919 roku. Przemyśl prawobrzeżny oraz przylegające tereny na początku konfliktu w listopadzie 1918 opanowane zostały przez siły ukraińskie, ale z biegiem czasu Ukraińcy byli wypierani w kierunku południowym i wschodnim. Walki Wojska Polskiego z Ukraińcami w grudniu 1918 roku przesuwały się coraz bliżej Niżankowic.
W dniu 11 listopada rozpoczął się ostateczny bój o Przemyśl, w którym istotną rolę odegrali żołnierze „kompanii studenckiej”. W jej skład wchodzili uczniowie przemyskich szkół, w tym głównie Gimnazjum Polskiego na Zasaniu, Krajowej Szkoły Kupieckiej oraz Gimnazjum Polskiego nr 1.
W pierwszych dniach grudnia 1918 roku oddziałom ukraińskim ponownie udało się zagrozić bezpośrednio samemu miastu. Żołnierze ukraińscy zajęli stanowiska na linii wzgórz pomiędzy Nehrybką i Hermanowicami. Działa ukraińskie ostrzeliwały bezpośrednio samo centrum miasta ze stanowisk we wsi Grochowce, a więc zaledwie kilka kilometrów od starówki przemyskiej. 11 grudnia grupa wojsk polskich pod dowództwem gen. Zygmunta Zielińskiego rozpoczęła uderzenie, ktorego celem było odrzucenie sił wroga i likwidacja zagrożenia samego Przemyśla.
Główne natarcie rozpoczęło się 11 grudnia 1918 roku w kierunku na Grochowce. 12 grudnia oddziały polskie w walkach z wojskami ukraińskimi posuwały się naprzód, zmuszając Ukraińców do wycofania się na linię Fredropol – Kormanice, wymuszając również wycofanie się ich wojsk z Hermanowic do Niżankowic, gdzie zostały wzmocnione przysłanymi posiłkami. W dniu 13 grudnia doszło do krwawej bitwy pod Niżankowicami, w której śmierć poniosło dziesięciu gimnazjalistów z Przemyśla, służących w 10 p.p.(zmiana numeracji pułku na 37 p.p. nastąpiła dopiero 25 lutego 1919 r.).
13 grudnia 1918 wojska polskie skierowały swe natarcie na północno-wschodnią część Kormanic, a po wzmocnieniu w tym samym dniu posiłkami zdobyły po krwawej walce Niżankowice. Wojska ukraińskie zagrożone przez oddziały polskie, które zajęły Fredropol i Kormanice, wycofały się na południowy brzeg Wiaru, obsadzając linię Podmojsce – Truszowice – Hujsko (obecnie Nowe Sady), przygotowując się do dalszej walki. Rozstrzygające uderzenie sił polskich nastąpiło 16.12.1918 na wieś Podmojsce. Rozbite wojska ukraińskie zmuszone były do odwrotu w kierunku Dobromila, który został zajęty przez Polaków bez oporu 17 grudnia. Walki toczone pod Niżankowicami w dniach 11-16 grudzień 1918 były bardzo zacięte i spowodowały znaczne straty po obu walczących stronach.
W dniu tym bohaterską śmierć poniosła Irena Benstchówna, która nie tylko niosła pomoc rannym kolegom, lecz również brała bezpośredni udział w walkach. Jej zbezczeszczone nagie ciało znaleziono na pobojowisku. Pochowano ją w dniu 18 grudnia 1918 roku na cmentarzu przy ul. Słowackiego, tuż obok swoich współtowarzyszy broni –„Przemyskich Orląt”, których uroczysty pogrzeb odbył się dzień wcześniej.
Dla mieszkańców Przemyśla bardzo bolesnymi były straty poniesione przez polskie oddziały składające się głównie z młodzieży, gdyż w walkach pod Niżankowicami zginęło 13 osób- głównie młodych Przemyślan, zwanych później “Orlętami”.
Szesnastu harcerzy – „Przemyskich Orląt” otrzymało Krzyż Walecznych. W zbiorach działu Historycznego MNZP zachowały się dokumenty dwustu dwudziestu sześciu młodych chłopców i dziewczyn, którzy otrzymali „Gwiazdę Przemyśla: – odznaczenie przyznawane obrońcom Przemyśla i ziemi przemyskiej w latach 1918-1919.
11 XI 1938 roku na placu Konstytucji odsłonięto pomnik młodych bohaterów –„Przemyskich Orląt”, który został zniszczony przez hilterowców na wniosek ukraińskich nacjonalistów w roku 1940. Po odzyskaniu niepodległości staraniem mieszkańców miasta w dniu 11 listopada 1994 roku odbyło się uroczyste odsłonięcie odbudowanego pomnika „Orląt Przemyskich”, z którego cokołu ponownie strzeże miasta przemyski uczeń.
źr. przemysl.pl fot. zbiory MNZP
